Iran od wielu lat przykuwa uwagę większej części świata. Mówi się o kryzysie irańskim, zagrożeniu ze strony Iranu, a także o groźbach irańskich przywódców, które są wysuwane wobec Izraela i Stanom Zjednoczonym. Nasuwa się pytanie: Jaka jest geneza tych wszystkich problemów?

Aby w pełni zrozumieć złożoność problematyki irańskiej musimy podjąć wysiłek i próbę spojrzenia wstecz, na historię tego pięknego kraju, aby z tej perspektywy spróbować zrozumieć złożone i wieloletnie procesy, które ukształtowały Iran do jego obecnej postaci.

---- PERSJA -----

Iran w przeszłości nosił nazwę Persja. Praktycznie od XI wieku państwem tym rządzili władcy wspierani przez siły tureckie, a czasami nawet bezpośrednio wyznaczani przez Turcję. Momentem przełomowym we współczesnej historii Persji był rok 1779, w którym zmarł Chan Karima (wywodził się z dynastii Zand). Sytuację postanowiła wówczas wykorzystać grupa plemienna Qajar, która już w czasach Mongołów osiedliła się w rejonie Armenii. Stopniowo ewoluowali oni z plemienia pastersko-wojowniczego z fortecami położonymi w Armenii i północnej Persji, w zupełnie nową dynastię rządzącą całym państwem. Przywódca tego plemienia, Chan Mohammad, postanowił zjednoczyć pod swoimi rządami całą Persję. Pozyskał w tym celu akceptację i wsparcie Osmańskiej Turcji, a następnie wywołał powstanie. Jego armia składała się głównie z członków jego grupy plemiennej, obok których byli Turkmenii oraz gruzińscy niewolnicy. W ten sposób krwawa wojna domowa rozlała się z Kaukazu po całym terytorium Persji. Zburzono wiele miast i wymordowano ich mieszkańców - w samym tylko mieście Kerman oślepiono około 20 tys. ludzi tylko z tego powodu, że zdecydowali się bronić swoje miasto. Mohammad zasłynął jako najbardziej okrutny chan w całej historii Persji. Zjednoczył on jednak całą Persję, przejął panowanie nad Kaukazem, a stolicę swojego państwa założył w niewielkiej wiosce - Teheran. W 1796 roku został formalnie koronowany na Szacha Persji, aby niecały rok później zostać zamordowany.

---- WOJNY PERSKO-ROSYJSKIE O KAUKAZ -----

Nowym szachem Persji został w 1797 roku jego bratanek, Fath-Ali (1772-1834). Z oczywistych względów, jego polityka bardzo mocno koncentrowała się na Kaukazie, gdzie coraz bardziej widoczne była ekspansja Imperium Rosyjskiego. Rosjanie systematycznie zajmowali nowe obszary, a tworząc sieć baz wojskowych, umacniali pozycje i przygotowywali się do dalszej ekspansji na południe za Kaukaz. Zagrażało to bezpośrednio Persji i Turcji, które w Kaukazie widziały naturalną granicę swoich stref wpływów. W ten sposób doszło do dwóch wojen persko-rosyjskich o Kaukaz (lata 1804-1813 i 1826-1828). Ich konsekwencją była nieodwracalna strata terytorium Kaukazu na rzecz carskiej Rosji.

Strata ta była niezwykle bolesna dla Szacha Fath-Aliego, gdyż obszar dzisiejszego Dagestanu, Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu stanowił terytorium pierwotnie zamieszkiwane przez grupy plemienne zamieszkujące Persję. Tymczasem Rosjanie bardzo dobrze zdawali sobie z tego sprawę i aby w pełni przejąć kontrolę nad tymi terenami, przeprowadzili brutalną czystkę etniczną Kaukazu. Pretekstem do czystki miały stać się kwestie wiary - na Kaukazie mogli pozostać jedynie ci, którzy zrezygnowali z muzułmańskiej wiary i przeszli na prawosławne chrześcijaństwo. Podczas przymusowych wysiedleni doszło do wymordowania większości Czerkisów, Inguszów, Czeczenów, Osetyjczyków, Abchazów i innych plemion. Ocaleni uciekli do Persji i Imperium Osmańskiego, doprowadzając do dużych zmian demograficznych w całym regionie, co odegrało kluczową rolę w dalszej historii Persji.

Aby równoważyć wzrost rosyjskich wpływów na Kaukazie, Szach Fath-Ali nawiązał pierwsze kontakty dyplomatyczne z Zachodem. Dało to początek europejskiej rywalizacji o Persję.

---- ZWROT PERSJI W STRONĘ ZACHODU -----

W 1834 roku nowym Szachem Persji został Szach Mohammad. Bardzo szybko został on zdominowany przez Imperium rosyjskie i w niejasnych okolicznościach zmarł w 1848 roku. Jego miejsce zajął Szach Naser Al-Din. Poszukując sposobu zachowania suwerenności Persji, postanowił wykorzystać wzajemną nieufność Wielkiej Brytanii i Rosji. Nie zdołał jednak prowadzić dyplomatycznej rozgrywki, przy jednoczesnym opieraniu się rosyjskiej ekspansji, a także niensyconemu apetytowi kolonialnego Imperium Brytyjskiego. W konsekwencji dostał się pod wpływy Anglików, którzy zażądali przyznania specjalnych koncesji handlowych, a w sytuacji odmowy w 1856 roku doprowadzili do wybuchu wojny angielsko-perskiej. Stosunek sił był bardzo niekorzystny dla słabej Persji, i w rezultacie przegranej znaczna część perskiej gospodarki znalazła się pod brytyjską kontrolą. W ten sposób Wielka Brytania rozszerzyła swoją strefę wpływów nad Zatoką Perską. Tymczasem Rosja w bezwzględny sposób wykorzystała wojnę angielsko-perską i przy jej okazji dokończyła podboju Turkmenistanu i Uzbekistanu, jeszcze mocniej usadawiając się wzdłuż północnych granic Persji. W tamtym czasie perska armia była niezwykle słaba. W 1879 roku szach utworzył perską brygadę kozacką, do której zaciągali się uchodźcy z Kaukazu. Stanowili oni jedyną rzeczywistą wartość militarną Persji.

Persja była wówczas prawie zupełnym bankrutem. Szach nie był w stanie zrobić niczego, co byłoby sprzeczne z interesami Wielkiej Brytanii. Anglicy byli jednak bardzo postępowym narodem i zawsze sprzyjali wprowadzaniu reform na terenie swoich kolonii. Tak więc, gdy Szach Naser Al-Din zaproponował wprowadzenie szeregu reform gospodarczych, zyskały one akceptację i poparcie Brytyjczyków. Przebudowano niemal całą administrację państwową, obniżono wydatki budżetowe, a także wprowadzono wyraźne rozróżnienie pomiędzy wydatkami publicznymi a prywatnymi. Ta ostatnia kwestia była szczególnie istotna, gdyż dzięki temu ograniczono samowolę i liczne nadużycia lokalnych urzędników państwowych. Szach jednak nie poprzestał na tym, i założył pierwszy nowoczesny szpital, a także pierwszą nowoczesną uczelnię na Bliskim Wschodzie - Dar ul-Funun w Teheranie. Był to początek nowoczesnej edukacji w Persji. Reformy miały jednak swoją drugą stronę, gdyż przyniosły wzrost niezadowolenia licznych notabli, tracących swoje wpływy. Doprowadziło to do zamordowania szacha.

W 1896 roku nowym szachem został Mozaffar ad-Din. Niestety był on przeciwieństwem swojego poprzednika. Zamiast kontynuować reformy gospodarcze, wolał on poświęcić swój czas przyjemnościom życia. Jego ekstrawaganckie wydatki bardzo szybko zaczęły przewyższać wpływy do budżetu państwa. W konsekwencji zaczął narastać dług, a Szach, zamiast przeprowadzić korektę wydatków, zwrócił się w stronę zagranicznych mocarstw, by tam prosić o duże pożyczki. W ten sposób Rosja udzieliła szachowi dwóch wielkich pożyczek, które posłużyły na sfinansowanie jego samolubnych wycieczek do Europy. W ten sposób Szach stawał się coraz bardziej uzależniony od interesów Rosji. Jednak szach coraz bardziej pogrążał samego siebie, jak i Persję - pogrążał w coraz większe zadłużenie. Aby pozyskiwać kolejne fundusze potrzebne do zaspokajania niekończących się zachcianek, zaczął sprzedawać Europejczykom koncesje na budowę dróg, akcje przemysłu naftowego, różnorodne aktywa, cła, itp. W ten sposób Persja była rozprzedawana, a pozyskiwane środki służyły tylko spełnianiu zachcianek szacha. W sposób nieuchronny prowadziło to do wzrostu niezadowolenia społeczeństwa, zwłaszcza jego najbardziej religijnej części. Islamskie duchowieństwo wskazywało przy tym, że pieniądze pochodzące z prywatyzacji gospodarki, powinny być przeznaczone na nowe inwestycje, aby pobudzić rozwój państwa i poprawić warunki życia ludzi. Publiczne głoszenie takich poglądów doprowadziło w 1905 roku do wybuchu fali protestów. Zostały one brutalnie stłumione przez perską brygadę kozacką, której żołnierze, w zamian za wierność szachowi byli coraz lepiej opłacani. Pomimo to protesty się rozszerzały, aż w styczniu 1906 roku około 10 tys. ludzi zażądało utworzenia zgromadzenia konstytucyjnego. Szach sprzeciwił się temu, jednak pogarszająca się sytuacja zmusiła go w grudniu 1906 roku do podpisania konstytucji. Zapewniła ona wolność prasy, słowa i zrzeszania się. Przewidywała także ograniczenie władzy szacha, utworzenie wybieranego parlamentu z szerokimi uprawnieniami oraz rządu podlegającego parlamentowi. Pięć dni po podpisaniu konstytucji szach zmarł.

----- ROSJA I WIELKA BRYTANIA W PERSJI-----

W 1907 roku nowym szachem został Mohammad Ali. Był on bardzo mocno uzależniony od carskiej Rosji, i wykorzystując to zagraniczne wsparcie podjął próbę odstąpienia od konstytucji i zniesienia rządu parlamentarnego w Persji. Do przeprowadzenia tego swoistego zamachu stanu, szach wykorzystał lojalną wobec siebie perską brygadę kozacką. Doszło wówczas do ostrzelania budynku parlamentu i aresztowania licznych parlamentarzystów. Doprowadziło to do wybuchu starć ulicznych i tak zwanej rewolucji konstytucyjnej. Starcia bardzo szybko rozlały się ze stolicy na niemal cały kraj, pogrążając Persję w chaosie wojny domowej. W ten sposób słaba i niemal bezbronna Persja została podana na talerzu wschodnim i zachodnim mocarstwom.

Wielka Brytania i Rosja zawarły wówczas porozumienie w celu podzielenie Persji na trzy części. Cała północna część kraju stała się wyłączną strefą wpływów Rosji, natomiast najważniejsza południowa i wschodnia część kraju przypadła Wielkiej Brytanii, która w zamian udzieliła poparcia szachowi. Pośrodku tych dwóch stref wpływów znalazł się obszar neutralny, w którym oba mocarstwa mogły swobodnie konkurować o wpływy i przywileje handlowe. I właśnie w tej strefie neutralnej kontynuowana była wojna domowa, w wyniku której wojska konstytucyjne obaliły rządy szacha i przywróciły konstytucję. Szach Mohammad Ali uciekł do Rosji i zmarł na wygnaniu w San Remo we Włoszech. Musimy przy tym pamiętać, że to Wielka Brytania najsilniej zaangażowała się w tym okresie po stronie szacha, więc skutkiem całej sytuacji był wzrost nastrojów antybrytyjskich w Persji. Było to najsilniej odczuwane w środowiskach perskich nacjonalistów, którzy także popierali szacha, a po jego obaleniu i ucieczce za granicę, czyli się zdradzeni i całkowicie porzuceni. Swój gniew zwrócili więc w przeciwko Wielkiej Brytanii.

W takiej skomplikowanej sytuacji, w lipcu 1909 roku parlament przegłosował wybór szacha Ahmeda, który był synem obalonego szacha Mohammada Ali. Sytuacja Persji jednak coraz bardziej się pogarszała. Obalony szach Ali nie miał żadnego względu na fakt, że nowym szachem jest jego syn, i spiskował z Rosją w celu wywołania wojny domowej oraz odzyskania władzy. W ten sposób w lipcu 1910 roku rozpoczęła się rosyjska interwencja zbrojna w Persji. Równocześnie Wielka Brytania bezwzględnie broniła swojej strefy wpływów i wspierała rojalistów w ich rywalizacji z konstytucjonalistami. Wsparcie to także przybrała postać interwencji zbrojnej. Wszystkie sprawy zupełnie stanęły na głowie, gdy perski rząd zatrudnił Amerykanina Morgana Shustera jako generalnego skarbnika państwa. Podszedł on niezwykle rzetelnie do sprawowania swoich obowiązków i zaproponował reformę finansów państwa. Budżet państwa opiera się na podatkach zbieranych od obywateli i przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą. Okazało się jednak, że najzamożniejsi i najbardziej wpływowi Persowie odmówili płacenia nowych zwiększonych podatków i postanowili związać się z Rosją, stawiając szachowi ultimatum - zażądali dymisji skarbnika Shustera. Gdy w grudniu 1911 roku parlament jednomyślnie odrzucił to ultimatum, udzielili oni pełnego poparcia Rosji. W rezultacie do Persji wkroczyły wojska rosyjskie, zajmując Teheran, zmuszając parlament do zdymisjonowania Shustera, a następnie zawieszając konstytucję. W ten sposób Persja znalazła się pod całkowitą kontrolą Rosji, a wojska rosyjskie przez wiele lat utrzymywały swoją obecność w tym kraju.

----- I WOJNA ŚWIATOWA -----

Gdy w 1914 roku wybuchła I wojna światowa, Persja ogłosiła ścisłą neutralność, jednak w rzeczywistości deklaracja ta była całkowicie bezużyteczna, gdyż na terytorium całego kraju stacjonowały liczne oddziały rosyjskie, a Rosja była stroną tego ogólnoświatowego konfliktu. Rosja stanęła do walki przeciwko Niemcom, Austro-Węgrom i Turcji. W ten sposób Bliski Wschód i Persja znalazły się na linii frontu rywalizujących ze sobą wielkich mocarstw.

Cesarstwo niemieckie już w przededniu wybuchu wojny ustanowiło biuro wywiadu do spraw Wschodu. Do jego zadań należało promowanie i podtrzymywanie antybrytyjskiej oraz antyrosyjskiej agitacji w Persji, Indiach, Egipcie i krajach sąsiednich. Niemcy mieli nadzieję, że wywołanie powstania w Persji wbije klin pomiędzy Rosję i Wielką Brytanię, otwierając drogę do tureckiej ofensywy w rejonie Zatoki Perskiej i następnie umożliwi zajęcie brytyjskich Indii. W rozgrywce tej, strategicznym sojusznikiem Niemców było Imperium Osmańskie, które prowadząc swoją własną imperialną politykę, dążyło do zdobycia złóż ropy naftowej w Zatoce Perskiej i wokół Morza Kaspijskiego. Turcy poparli więc środowiska nacjonalistów perskich, aby przygotować podłoże do powstania narodowego, dzięki któremu wyprą Rosjan i Brytyjczyków z całej Persji. Zakładano przy tym, że żadne z zachodnich mocarstw nie dysponuje wystarczającymi zasobami naturalnymi, które umożliwiałyby prowadzenie długotrwałej wojny na wielu frontach na całym świecie. Stwarzało to więc nadzieję, że wojna po krótkim okresie ciężkich walk zakończy się rozejmem lub jakąś formą porozumienia pokojowego, które zatwierdzi aktualny stan zdobyczy. Właśnie dlatego Niemcy i Turcy starali się jak najszybciej przejąć kontrolę nad brytyjskimi koloniami w Azji.

Działania wojenne rozpoczęły się w grudniu 1914 roku, gdy wojska tureckie rozpoczęły ofensywę na Kaukazie, a następnie rozszerzyły kampanię na Persję. Podczas tych walk doszło do rzezi ludności asyryjskiej i ormiańskiej. Walki trwały nieprzerwanie do marca 1917 roku, kiedy to wybuch rewolucji rosyjskiej powstrzymał wszystkie rosyjskie działania na froncie. Krótko później Rosjanie rozpoczęli odwrót na wszystkich frontach, a w grudniu zawarli porozumienie o zawieszeniu broni z Turcją. W ten sposób nad Zatoką Perską pozostali jeszcze tylko Brytyjczycy, którzy do końca wojny bronili Mezopotamię przed ofensywą niemiecko-turecką. Koniec wojny przyniósł z sobą rozpad Imperium Osmańskiego.

----- PERSJA STAJE SIĘ IRANEM -----

Koniec wojny w 1918 roku pozostawił Wielką Brytanię jako jedyne wielkie mocarstwo obecne w rejonie Zatoki Perskiej. Brytyjczycy podpisali wówczas umowę z Persją, która otwierała wolną drogę do wydobycia ropy naftowej przez Anglo-Persian Oil Company (w 1954 r. przemianowana na British Petroleum Company - BP). Umowa ta gwarantowała Brytyjczykom swobodny dostęp do perskich pól naftowych i umacniała ich protektorat nad Persją. Aby umocnić to panowanie posłużono się perską brygadą kozacką, która w lutym 1921 roku przeprowadziła zamach stanu. Dowódca brygady, Chan Reza został dyktatorem Persji. Nie obalono przy tym szacha Ahmeda, jednak jego władza została ograniczona jedynie do obecności na oficjalnych uroczystościach państwowych. W 1923 roku szach wyjechał na emigrację, a w październiku 1925 roku parlament oficjalnie odsunął go od władzy. Szach Ahmed zmarł w 1930 roku w Neuilly-sur-Seine we Francji.

W 1925 roku decyzją parlamentu Chan Reza został ogłoszony monarchą jako Szach Reza Pahlawi. Okazało się, że niespodziewanie w Persji pojawił się nowoczesny władca, który ustanowił monarchię konstytucyjną i zaczął wprowadzać szereg reform społecznych, gospodarczych oraz politycznych. Jedną z jego najważniejszych decyzji było zastąpienie religijnego prawa islamskiego przez przepisy prawa państwowego uchwalonego przez parlament. System prawny został przy tym sformułowany na wzór państw zachodnich. Oznaczało to wprowadzenie zakazu noszenia tradycyjnych strojów, zniesienie rozdzielania płci oraz zasłaniania kobiecych twarzy nikabem. Policjanci zrywali wówczas siłą czador kobietom, które opierały się tym przepisom. W 1935 roku podczas buntu w meczecie Goharszad zginęło kilkadziesiąt osób. Szach Reza nie chciał jednak otwartego konfliktu ze światem islamu, dlatego założył nowe islamskie seminarium w Qom. Dzięki temu duchowni islamscy poparli jego rządy i wstrzymali się od organizowania protestów.

Szach Reza realizując liczne reformy państwa sięgnął po pieniądze należne Persji ze sprzedaży ropy naftowej. Obowiązująca Koncesja D'Arcy przyznawała wyjątkowe przywileje brytyjskiej spółce Anglo-Iranian Company Oil, w wyniku czego Persja otrzymywała jedynie 10% zysków ze sprzedaży ropy. Całą resztę zatrzymywali sobie Brytyjczycy. Dlatego szach Reza wycofał się z tej koncesji, co w sposób zrozumiały pogorszyło jego relacje z Brytyjczykami.

Jednak szach nie poprzestawał na tym i w 1935 roku szach poprosił zagranicznych ambasadorów o rozpoczęcie używania w oficjalnej korespondencji nazwy: Państwo Iran. Była to historyczna nazwa, używana przez rdzenną ludność. Pod rządami szacha Rezy Iran ewoluował w nowoczesne państwo przemysłowe. Budowano sieć nowoczesnych dróg, infrastrukturę oraz szkoły. Pomimo zwiększenia wpływów ze sprzedaży ropy naftowej, Iran i tak odczuwał brak środków na realizację tak dużych projektów budowlanych. Z konieczności zaczęto więc szukać pomocy finansowej na Zachodzie. Sytuację tę wykorzystały natychmiast Niemcy, które nieustannie usiłowały przeciwdziałać imperialnym ambicjom Wielkiej Brytanii. W ten sposób Iran związał się z Niemcami, jednak stanowczo odcinał się od antysemityzmu nazistów. Ten nowy sojusz dotknął jednak bardzo mocno Wielką Brytanię, która zaczęła oskarżać Iran o wspieranie nazizmu i politykę proniemiecką. W ten sposób zarzewie europejskiego konfliktu przenosiło się nad Zatokę Perską.

----- II WOJNA ŚWIATOWA -----

Gdy w 1939 roku wybuchła II wojna światowa, Iran ogłosił neutralność, jednak w rzeczywistości był związany gwarancjami bezpieczeństwa udzielonymi brytyjskim instalacjom naftowym w rejonie rafinerii Abadan. W 1940 roku wyprodukowała ona 8 mln ton ropy naftowej i była kluczową dla aliantów. Brytyjczycy zdawali sobie sprawę ze strategicznego znaczenia Zatoki Perskiej, i nieustannie pracowali nad zapewnieniem sobie kontroli nad tym obszarem. Momentem przełomowym okazał się czerwiec 1941 roku, gdy rozpoczęła się niemiecka inwazja na Związek Radziecki. Brytyjczycy podjęli wówczas przełomową decyzję o udzieleniu wsparcia radzieckim komunistom w walce ze wspólnym wrogiem - Niemcami. Brytyjscy sztabowcy z dużym niepokojem obserwowali postępy niemieckich armii na Wschodzie, widząc, że ich celem są złoża ropy naftowej nad Morzem Kaspijskim. Obserwowano postępy niemieckiej ofensywy w północnej Afryce, która groziła utratą Egiptu i Kanału Sueskiego, co odcięło by komunikację między Indiami a Morzem Śródziemnym. Dostrzegano, że dalszy postęp niemieckich działań zagrozi także Zatoce Perskiej, pozbawiając brytyjskie siły na Dalekim Wschodzie dostępu do ropy naftowej. Sytuacja była tak bardzo poważna, że Wielka Brytania zawarła tajne porozumienie ze Związkiem Radzieckim, i 25 sierpnia 1941 roku przeprowadzono wspólną inwazję na Iran. Brytyjska i australijska marynarka przeprowadziły działania desantowe na irańskim wybrzeżu w Zatoce Perskiej, a siły lądowe przejęły kontrolę nad polami naftowymi. Aliancki korpus Persia And Iraq Force liczył około 200 tys. żołnierzy. Równocześnie od strony Kaukazu do Iranu wkroczyły siły trzech armii radzieckich, zajmując 17 września Teheran. Szach Reza został aresztowany i osadzony w brytyjskim areszcie, a następnie zesłany jako więzień do Południowej Afryki, gdzie zmarł w 1994 roku. Na jego miejsce nowym szachem został powołany książę Mohammed Reza Pahlavi. Nowy szach podpisał traktat o współpracy z sojusznikami, a we wrześniu 1943 roku Iran wypowiedział wojnę Niemcom.

Po przejęciu kontroli nad Iranem, wojska brytyjskie ufortyfikowały się w rejonie pól naftowych w Hamadanie i Qazyin, natomiast wojska radzieckie okupowały północną część kraju. Sowieci prowadzili wyniszczającą wojną z Niemcami, z tego powodu bezlitośnie konfiskowali wszelkie zapasy żywności na północy Iranu, i wysyłali je dla swojej armii na Ukrainie i Białorusi. Bardzo szybko doprowadziło to do niedoboru żywności w Iranie i zmusiło rząd do wprowadzenia reglamentacji. Sytuacja jednak coraz bardziej pogarszała się, gdyż Brytyjczycy także potrzebowali żywności do zaspokojenia potrzeb swojego kontyngentu wojskowego. Dodatkowo Alianci zdecydowali się utworzyć linię kolejową, którą z portów nad Zatokę Perską, poprzez Iran, można by dostarczać pomoc wojskową do Związku Radzieckiego. W utworzenie tego tzw. "Korytarza perskiego" zaangażowali się Amerykanie, którzy w ten sposób przewieźli do Rosji ponad 5 milionów ton różnych materiałów wojskowych. Część tych towarów przewożono pociągami, a część długimi konwojami ciężarówek wojskowych. Następnie przeładowywano je na statki nad Morzem Kaspijskim i wysyłano dalej do Rosji. Utrzymanie "Korytarza perskiego" wiązało się z obecnością dużej liczby alianckich żołnierzy, czego konsekwencją był jeszcze większy niedobór żywności w Iranie. Doprowadziło to do zamieszek o chleb w Teheranie, a władze musiały ogłosić stan wojenny. Aby utrzymać bezpieczeństwo dostaw wojskowych dla Rosji, Amerykanie musieli wysłać wówczas do Iranu około 30 tys. żołnierzy. Rozpoczęto także szkolenie nowej armii irańskiej, która miała odciążyć aliantów przy ochronie korytarzy transportowych.

W dniach od 28 listopada do 1 grudnia 1943 roku w Teheranie odbyła się konferencja z udziałem Winstona Churchilla, Franklina D. Rossevelta i Józefa Stalina. Chociaż tych trzech przywódców przyjechało do Teheranu z różnymi celami, to głównym rezultatem konferencji było zobowiązanie się zachodnich aliantów do utworzenia drugiego frontu w Europie przeciwko nazistowskim Niemcom. Odrębny protokół podpisany podczas konferencji zobowiązał Wielką Brytanię, Związek Radziecki i Stany Zjednoczone do uznania niepodległości Iranu i jego integralności terytorialnej, oraz zapewnienie mu pomocy gospodarczej. Traktat stwierdzał, że Iran nie jest uznawany za państwo okupowane przez aliantów, ale jest sojusznikiem. Od tego momentu Amerykanie zaczęli pozostawiać w Iranie około 30% dostaw żywności przeznaczonej dla Rosji. Pomoc ta uspokoiła wewnętrzne niepokoje i umożliwiła zaprowadzenie pewnego porządku w kraju.

----- KRYZYS IRAŃSKI 1946 ROKU -----

Tak naprawdę koniec II wojny światowej oznaczał początek kolejnej wielkiej wojny, która była prowadzona między Związkiem Radzieckim a Aliantami na całym świecie. Wojnę tę zaczęto z czasem nazywać "Zimną wojną", gdyż tylko w niewielu miejscach dochodziło do wybuchu otwartych konfliktów zbrojnych. Wojna ta dotknęła jednak także rejon Zatoki Perskiej, w tym także i Iran.

Zawarty z aliantami traktat mówił, że w sześć miesięcy po zakończeniu II wojny światowej opuszczą oni terytorium Iranu. Rosjanie mieli jednak zupełnie inne plany odnośnie Iranu, który chcieli przekształcić w komunistyczną republikę podporządkowaną Moskwie. W tym celu utworzono komunistyczną partię irańską, a pod koniec 1945 roku utworzono Ludową Republikę Azerbejdżanu oraz Kurdyjską Republikę Ludową. Gdy Iran wysłał swoje wojska na północ, by przywrócić kontrolę Teheranu nad irańską częścią Azerbejdżanu i Kurdystanu, siły te zostały zablokowane przez Armię Czerwoną. Nikt nie odważył się na wywoływanie wojny z tak wielkim sąsiadem z północy. Tak więc, Rosjanie bardzo mocno usadowili się w północnej części Iranu.

Tymczasem w marcu 1946 roku, zgodnie z zawartym porozumieniem Brytyjczycy zaczęli wycofywać się z Iranu. Równolegle miało przebiegać wycofywanie wojsk radzieckich, jednak Moskwa odmówiła, twierdząc, że zagroziłoby to jej interesom bezpieczeństwa. Z tego powodu Iran złożył oficjalną skargę do Rady Bezpieczeństwa ONZ. Była to pierwsza skarga złożona przez jakiś kraj na inne kraj w historii ONZ. Już wtedy Rada Bezpieczeństwa ONZ pokazała swoją całkowitą bezsilność i niezdolność do rozwiązywania podobnych konfliktów. Nie podjęła ona wówczas żadnych bezpośrednich kroków, być może obawiając się, że wywarcie nacisku na Związek Radziecki może zachwiać kruchą równowagę sił po skończonej niedawno II wojnie światowej. Nikt nie chciał kolejnej wojny.

W tej sytuacji, Stany Zjednoczone podjęły przełomową decyzję i rozpoczęły dostawy pomocy wojskowej dla Iranu. Tak rozpoczął się Kryzys irański z 1946 roku, który był zaledwie prekursorem "Zimnej wojny". Kryzys irański zdołano rozwiązać na drodze porozumień dyplomatycznych, które zagwarantowały Związkowi Radzieckiemu ustępstwa w sprawie dostępu do pól naftowych nad Morzem Kaspijskim w zamian za wycofanie wojsk z Iranu. Dzięki temu Moskwa wycofała swoje poparcie dla nowo powstałych republik radzieckich Azerbejdżanu i Kurdystanu, a w listopadzie 1946 roku wojska irańskie przywróciły pełną kontrolę Teheranu nad tymi obszarami. W ten sposób Kryzys irański dobiegł do końca.

----- BRYTYJSKIE INTERESY W IRANIE -----

Koniec II wojny światowej przyniósł na Bliskim Wschodzie wzrost świadomości arabskiej, czemu zazwyczaj towarzyszyły coraz silniejsze nastroje nacjonalistyczne. Podobne przemiany społeczne pojawiły się także w Iranie.

W maju 1949 roku Brytyjczycy zaproponowali zawarcie uzupełniającej umowy naftowej, która miała zagwarantować Iranowi zwiększenie zysków ze sprzedaży ropy, a także zmniejszała obszar, na którym brytyjska spółka naftowa mogła prowadzić wiercenia i wydobycie ropy. Obiecano także, że więcej Irańczyków zostanie zatrudnionych na stanowiskach administracyjnych w spółce Anglo-Iranian Oil Company. Liczono, że umowa ta uspokoi nastroje Irańczyków, pozwalając na zachowanie wszystkich strategicznych brytyjskich interesów w tym rejonie. Bardzo szybko okazało się jednak, że zmniejszony obszar wydobycia ropy naftowej obejmował wszystkie eksploatowane złoża - czyli, że Brytyjczycy tak naprawdę nadal wszystko pozostawili sobie. W rezultacie zyski Iranu ze sprzedaży ropy nic nie wzrosły. Irańczycy czuli się oszukani i potraktowani jak "małe dzieci".

W między czasie na rynki naftowe nad Zatoką Perską coraz mocniej zaczęli wchodzić Amerykanie. Widzieli oni osłabienie Wielkiej Brytanii, która po II wojnie światowej przestała być imperium kolonialnym. Tymczasem Stany Zjednoczone dzięki wojnie stały się jednym z największych światowych mocarstw. Amerykański koncern Arabian American Oil Company podpisał wówczas porozumienie na eksploatację złóż ropy naftowej w Arabii Saudyjskiej, dzieląc się zyskami z Saudyjczykami równo po 50%. Umowa ta miała wielkie reperkusje dla całego regionu, gdyż otworzyła oczy Iranowi na niesprawiedliwe traktowanie przez Brytyjczyków. Znaczna część Irańczyków zaczęła spostrzegać Anglo-Iranian Oil Company jako firmę wyzyskującą ich kraj i główne narzędzie kontynuacji brytyjskiego kolonializmu nad Zatokę Perską.

W takich okolicznościach, w kwietniu 1951 roku szach Reza mianował premierem Mohammada Mosaddegha (1882-1967). Opowiedział się on za koniecznością przeprowadzenia szerokich reform społecznych w kraju i wprowadził zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe oraz zwolnił chłopów z obowiązku przymusowej pracy dla właścicieli ziemskich. Dzięki temu, niemal z tygodnia na tydzień premier Mosaddegha stał się niemal bohaterem narodowym dla milionów Irańczyków. Posiadając poparcie parlamentu, pod koniec 1951 roku niemal jednogłośnie przegłosował ustawę o nacjonalizacji przemysłu wydobywczego i naftowego. Wywołało to wielką falę radości wśród Irańczyków, którzy spodziewali się, że teraz Iran będzie posiadał wielkie bogactwo ze sprzedaży ropy naftowej. Oczekiwali, że realnie poprawią się ich warunki życia. Nadzieje te zostały jeszcze wzmocnione, gdy w 1952 roku przeprowadzono reformę rolną, która zmusiła właścicieli ziemskich do przekazywania 20% swoich dochodów pracownikom najemnym.

Reformy przeprowadzane w Iranie były zupełnie odmiennie spostrzegane na Zachodzie. W Wielkiej Brytanii nacjonalizacja spółki naftowej Anglo-Iranian Oil Company była widziana jako naruszenie umowy międzypaństwowej i normalna kradzież brytyjskiego kapitału zainwestowanego w instalacje wydobywcze ropy. Brytyjski budżet miał w wyniku tego stracić wpływy rzędu kilkuset milionów funtów rocznie. Sprawa była jednak niemal niemożliwa do rozwiązania, gdyż za nacjonalistycznym rządem premiera Mosaddegha stał parlament i niemal cały irański naród. To była wielka zmiana, z którą Wielka Brytania nie potrafiła sobie samemu poradzić. To właśnie dlatego brytyjscy dyplomaci zwrócili się o pomoc do Stanów Zjednoczonych. Argumentowali przy tym, że zaakceptowanie nacjonalizacji przemysłu naftowego przez Iran będzie tak naprawdę wielkim zwycięstwem Związku Radzieckiego. Spirala napięcia wokół Iranu zaczęła się coraz bardziej nakręcać, a brytyjskie okręty wojenne zablokowały port i rafinerię Abadan. Brytyjczycy wycofali także cały swój personel obsługi z irańskich pól roponośnych, a Iran nie był w stanie nigdzie na świecie znaleźć odpowiednich specjalistów. Irańska spółka National Iranian Oil Company otrzymała negatywne odpowiedzi od Stanów Zjednoczonych, Szwecji, Belgii, Holandii, Niemiec i Pakistanu. W praktyce niemal całkowicie sparaliżowało to wydobycie ropy naftowej, a jedynym krajem, który odważył się kupować irańską ropę były Włochy. To właśnie dlatego, w lipcu 1952 roku brytyjskie okręty wojenne przechwyciły włoski tankowiec "Rose Mary". Oskarżono go o przewożenie ukradzionej ropy naftowej. W ten sposób całkowicie powstrzymano eksport irańskiej ropy. Embargo było tak skuteczne, że bardzo szybko Irańczycy poczuli jego bolesne skutki. Powodowało to niezadowolenie ludzi, tym bardziej, że przywódcy irańskich islamskich duchownych również byli niezadowoleni z rządów nacjonalistów. Duchowieństwo oczekiwało, że Mosaddegh przekształci Iran w religijne państwo islamskie.

Równocześnie Wielka Brytania skierowała przeciwko Iranowi stanowczy protest i skargę do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, który jednak orzekł, że sprawa ta nie znajduje się w jego jurysdykcji. Brytyjczycy rozpoczęli także tajne działania służb specjalnych, które miały na celu obalenie rządu Mosaddegha.

----- WPŁYWY STANÓW ZJEDNOCZONYCH -----

W takiej sytuacji Stany Zjednoczone zgodziły się na interwencję w sprawy wewnętrzne Iranu. Zdecydowano się na wspólną amerykańsko-brytyjską akcję wywiadowczą, której rezultatem miał być zamach stanu i przejęcie władzy w Iranie. Amerykańska agencja wywiadowcza CIA przeznaczyła na ten cel prawdopodobnie około 20 milionów dolarów. Znaczna część tych pieniędzy miała pójść na łapówki dla szacha Rezy i ludzi z jego otoczenia, aby pozyskać ich dla sprawy obalenia rządów premiera Mosaddegha. Równocześnie prowadzono skomplikowaną operację propagandową, rozpuszczając w Iranie pogłoski, że nacjonaliści wspólnie z prorosyjskimi socjalistami przygotowują dużą akcję represji wymierzonych w islamskich duchownych. W konsekwencji rząd zaczął stopniowo tracić popularność, a specjalni wysłannicy CIA nawiązali kontakty z irańskimi duchownymi, którzy stali się sojusznikami Ameryki w przygotowaniach zamachu stanu. Przygotowania zostały zakończone w sierpniu 1953 roku, kiedy szach Reza w końcu zgodził się na obalenie Mosaddegha. Jego następcą miał być generał Fazlollah Zahedi (1892-1963), który współpracował z amerykańskim i brytyjskim wywiadem. O jego wyborze zdecydował fakt, że był bezwzględnym i zdecydowanym dowódcą, posiadającym szerokie poparcie wśród oficerów armii.

Szach Reza po podpisaniu odpowiednich dekretów wyjechał na wakacje do Irlandii. Dekrety usuwały Mosaddegha z urzędu premiera, który miał objąć generał Zahedi. Wywołało to masowe uliczne protesty, które zostały krwawo stłumione przez armię. W starciach zginęło kilkaset osób, a następnie brutalne represje spadły na całą opozycję (aresztowano około 4 tys. osób). Obalony premier Mosaddegh również został aresztowany i po pokazowym procesie sądowym został osadzony w areszcie domowym (zmarł w 1967 r.).

Rząd generała Fazlollaha Zahediego natychmiast wycofał ustawę o nacjonalizacji przemysłu naftowego, przywracając Brytyjczykom wszystkie przywileje. Jednak najważniejszą konsekwencją tego zamachu stanu było wzmocnienie pozycji Stanów Zjednoczonych w rejonie Zatoki Perskiej. Iran był ważnym i strategicznym partnerem dla Ameryki, tym bardziej, że razem z Turcją (członek paktu wojskowego NATO) był państwem graniczącym z ZSRR. W ten sposób Amerykanie zyskiwali swobodny dostęp do granic ZSRR na Środkowym Wschodzie. Rozgrywki te były jednak niewidoczne dla światowych mediów, które koncentrowały się na kwestiach irańskiej ropy. W 1954 roku spółka Anglo-Iranian Oil Company została przemianowana na British Petroleum Company. Jednak w tamtym czasie Brytyjczycy nie dysponowali już wystarczającym potencjałem technologicznym, aby całkowicie zmonopolizować wydobycie irańskiej ropy, i pod presją Stanów Zjednoczonych zaakceptowali przystąpienie do wielkiego konsorcjum firm naftowych o nazwie Iranian Oil Participants Ltd. Jej założycielami były: British Petroleum Company (40%), Royal Dutch Shell (14%), Gulf Oil (8%), Standard Oil of California (8%), Standard Oil of New Jersey (8%), Standard Oil Co. of New York (8%), Texaco (8%) i Compagnie Francaise des Petroles (6%). Wszyscy członkowie tej wielkiej spółki holdingowej potwierdzili, że właścicielem ropy naftowej i instalacji wydobywczych w Iranie jest Iranian Oil Participants Ltd. Konsorcjum zgodziło się przy tym dzielić zyskami z Iranem na zasadzie po 50%, co było jak na tamte czasy, całkiem korzystne dla Irańczyków. Zachód nazwał to wielkim sukcesem, a kręgi dyplomatyczne chwaliły tajną operację CIA.

Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja wewnętrzna w samym Iranie. Szach Reza zupełnie stracił na znaczeniu i był postrzegany przez społeczeństwo jako marionetkowy monarcha będący na usługach zachodnich mocarstw. Premier Zachedi po stłumieniu wewnętrznych niepokojów i rozprawieniu się z polityczną opozycją, był postrzegany jako najsilniejszy człowiek w Iranie. Szach Reza obawiał się jednak zupełnego utracenia wszystkich wpływów, a w konsekwencji kolejnego zamachu stanu i obalenia jego rządów. Dlatego rozpoczął kampanię intryg, które doprowadziły do oskarżenia premiera Zachediego o zdefraudowanie znacznych funduszy. W kwietniu 1955 roku odsunięto go od władzy.

Na jego miejsce nowym premierem został Hosseini Ala (1881-1964), który w listopadzie 1955 roku przeżył próbę zamachu na pogrzebie swojego własnego syna. W 1957 roku kolejnym premierem został Manouchehr Eghbal (1909-1977), za którego rządów we współpracy z amerykańską CIA i izraelskim Mosadem utworzono irańską tajną policję Savak. Jej początek stanowił zespół pięciu zawodowych oficerów CIA, którzy byli specjalistami od tajnych operacji, analizy wywiadowczej oraz kontrwywiadu. Wyszkolili oni praktycznie całą pierwszą generację personelu Savak. W szczytowym momencie posiadała ona około 60 tys. agentów. Jej celem była ochrona reżimu szacha Rezy, co w praktyce oznaczało inwigilowanie oraz represje opozycjonistów politycznych. Praktycznie posiadała ona niemal nieograniczoną swobodę działania, dzięki czemu cenzurowała media, posiadała własne więzienia i przesłuchiwała podejrzanych z wykorzystaniem tortur.

W okresie tym Stany Zjednoczone bardzo mocno zaangażowały się w rozbudowę irańskich sił zbrojnych. Terytorium Iranu wykorzystywano przy tym do prowadzenia tajnych operacji wywiadowczych przeciwko ZSRR. W zamian za to, w 1957 roku Stany Zjednoczone podpisały z Iranem umowę o współpracy w dziedzinie badań nad pokojowym wykorzystaniem energii atomowej. Program dotyczył cywilnego wykorzystania energetyki jądrowej.

----- BIAŁA REWOLUCJA -----

W 1963 roku szach Reza zapoczątkował szereg działań reformacyjnych, których celem było dostosowanie Iranu do nowoczesnych wzorców Zachodu. Oznaczało to podjęcie działań wymierzonych przeciwko tradycyjnemu sposobowi życia Irańczyków. Całość reformy przeszła do historii pod nazwą "Białej Rewolucji".

Rzeczywiście, była to prawdziwa rewolucja, zmieniająca niemal wszystkie aspekty życia Iranu. Równocześnie wprowadzono dziewiętnaście dużych reform, które dotyczyły rolnictwa, nacjonalizacji lasów i pastwisk, prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, podziału zysków wśród pracowników, rozszerzenia prawa głosowania na kobiety, reformy systemu edukacji i zwalczania analfabetyzmu, utworzenia służby zdrowia, utworzenia korpusu odbudowy i rozwoju państwa, utworzenia sądów cywilnych, nacjonalizacji wszystkich zasobów wodnych, modernizacji i odbudowy małych miasteczek oraz wsi, reformy dydaktycznej, prawa pracowników do posiadania udziałów w zakładach przemysłowych, stabilizacji cen, bezpłatnej i obowiązkowej edukacji, darmowej żywność dla potrzebujących matek, wprowadzenia systemu ubezpieczeń społecznych, ustabilizowania kosztów wynajmu lub zakupu nieruchomości mieszkalnych oraz wprowadzenia środków walki z korupcją. Szach Reza ogłosił, że rewolucja jest drogą do modernizacji kraju. Jednak konsekwencje tych działań reformacyjnych zupełnie zaskoczyły szacha.

Reforma rolna była obliczona na pozyskanie poparcia chłopstwa, jednak w rzeczywistości wielu biednych rolników pozostało bez ziemi i bez środków do życia. Wielu z nich uciekało do miast, powiększając liczbę robotników. Powstała także duża liczba zupełnie niezależnych rolników, którzy stracili poczucie lojalności wobec szacha. Reforma systemu edukacji przyniosła niemal czterokrotne powiększenie się klasy inteligencji, która w wyniku działań tajnej policji była pozbawiona jakichkolwiek partii politycznych, niezależnych gazet i możliwości rozwoju kulturalnego. Reformy płac robotników przyniosła wielki wzrost liczebności miejskiej klasy robotniczej, pozbawionej jakichkolwiek stowarzyszeń związkowych i organizacji, które mogłyby ich reprezentować w przyszłości. Pierwsze prawa przyznane kobietom wywołały wzrost niechęci ze strony islamskiego duchowieństwa. W ten sposób, jak to zauważył Ervand Abrahamian: "Biała Rewolucja została zaprojektowana, aby wywrzeć presję na rewolucję czerwoną, ale utorowała drogę do rewolucji islamskiej". W praktyce okazało się, że Biała Rewolucja zamiast przynieść postęp wszystkim obywatelom państwa, skoncentrowała wielkie bogactwo w rękach nielicznych. Stało się tak, gdyż pieniądze ze sprzedaży ropy naftowej trafiły w ręce nielicznych elit.

----- RUHOLLAH CHOMEINI -----

Najpoważniejszym skutkiem Białej Rewolucji był pogłębiający się rozdźwięk między szachem a szyickimi duchownymi, którzy spostrzegali reformy jako zagrożenie dla Islamu. Jeden z radykalnych muzułmańskich duchownych Ruhollah Chomeini (1902-1989) zaczął publicznie krytykować reformy i w dniu 22 stycznia 1963 roku wydał deklarację potępiającą szacha. W kazaniu, które Chomeini wygłosił 3 czerwca, nazwał szacha "nędznym i nieszczęśliwym człowiekiem", ostrzegając go, że jeśli nie zmieni swojego postępowania, to nadejdzie taki dzień, że ludzie podziękują mu za opuszczenie kraju. W Teheranie doszło wówczas do masowych protestów z udziałem ponad 100 tys. ludzi. Skandowano hasła: "Śmierć dyktatorowi! Boże, ocal Chomeiniego! Śmierć krwiożerczym wrogom!" Dwa dni później tajna policja aresztowała Chomeiniego i osadziła na 18 miesięcy w więzieniu. Po uwolnieniu został on zmuszony do udania się na emigrację.

Kolejne 14 lat Chomeini spędził na wygnaniu. Większość z tego czasu spędził w świętym irackim mieście Nadżaf, skąd jego nauczanie docierało do wiernych w Iranie. Jego słowa nieustannie potępiały szacha i system jego reform. W ten sposób rozpoczął się długotrwały proces zyskiwania popularności przez szyicki islam. Przywódcy religijni głosili, że Islam stanie się prawdziwym wyzwolicielem całego Trzeciego Świata z opresji neokolonializmu, kapitalizmu i komunizmu. Nowym popularnym sloganem stało się hasło: "Ani Wschód ani Zachód - Islamska Republika!"

Na początku 1970 roku Chomeini wygłosił serię wykładów na temat islamskiego rządu, opublikowanych później jako książka. Była to najbardziej znana i najbardziej wpływowa książka w Iranie. Chomeini wskazał w niej, że prawa społeczne powinny w całości opierać się na prawie religijnym (szariacie), które regulują wszystkie dziedziny życia ludzkiego. Z tego powodu wszyscy urzędnicy państwowi powinni posiadać wystarczającą wiedzę o szariacie, a władcą państwa powinien być muzułmański uczony prawa religijnego. Konsekwencją tego było stwierdzenie, że system państwa opartego na władzy monarchy i parlamentu był niezgodny z islamem. Muzułmanom wydawało się, że niezbędnym jest wprowadzenie systemu religijnych rządów, aby zapobiec niesprawiedliwości społecznej, korupcji, wyzyskowi, innowacjom i dewiacjom. W ten sposób Chomeini przygotował podstawy pod Rewolucję islamską.

W tamtym momencie jednak islamiści nie byli jeszcze w stanie podnieść głów w Iranie, ponieważ tajna policja utrzymywała wszystkich przeciwników szacha w milczeniu. Powodowało to, że szach Reza nie zdawał sobie sprawy z rosnącego zagrożenia i prowadził dotychczasowy styl życia. Całość życia publicznego i politycznego w Iranie podlegała ścisłej kontroli, jednak w świecie irańskiej nauki dokonywały się wielkie zmiany, na które musimy zwrócić uwagę.

W 1967 roku w Teheranie utworzono Centrum Badań Jądrowych, prowadzone przez Irańską Organizację Energii Atomowej. Centrum wyposażono w dostarczony przez Stany Zjednoczone reaktor jądrowy o mocy 5 MW. Był on zasilany wysoko wzbogaconym uranem i wykorzystywano go do badań naukowych. Całym projektem osobiście interesował się szach, który zapowiadał wybudowanie do 2000 roku 23 elektrowni atomowych. Aby uspokoić opinię międzynarodową, Iran podpisał w 1968 roku układ o nierozpowszechnianiu broni jądrowej. Po jego ratyfikacji w 1970 roku, irański program energetyki atomowej podlegał nadzorowi Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej.

----- KRYZYS PO WOJNIE JOM KIPPUR -----

W październiku 1973 roku doszło do izraelsko-arabskiej Wojny Jom Kippur. Państwa członkowskie OPEC (Algieria, Arabia Saudyjska, Ekwador, Irak, Iran, Katar, Kuwejt, Libia, Nigeria, Wenezuela i Zjednoczone Emiraty Arabskie) potępiły wówczas amerykańską pomoc wojskową udzieloną Izraelowi i ogłosiły zmniejszenie wydobycia ropy naftowej o 5%, grożąc wprowadzeniem embarga na wszystkie państwa popierające Izrael. Konsekwencją tych działań był niemal natychmiastowy wzrost ceny ropy do 3,65 dolara za baryłkę (wzrost o 17%). Niecały tydzień później państwa OPEC ogłosiły embargo naftowe na całą Europę Zachodnią, doprowadzając do wzrostu ceny baryłki ropy do 35 dolarów (w 1975 r. cena ustabilizowała się na poziomie około 30 dolarów za baryłkę). Na świecie doprowadziło to do kryzysu naftowego, który objął wszystkie kraje wysoko uprzemysłowione oraz wszystkie dziedziny gospodarki światowej. Jego bezpośrednią konsekwencją był kryzys światowego systemu walutowego oraz kryzys gospodarczy połączony ze światową recesją oraz inflacją.

Kryzys ten bardzo mocno odbił się także na Iranie, gdzie w rezultacie tak dużego wzrostu cen ropy naftowej nagle pojawiła się bardzo wielka ilość pieniędzy. Okazało się to bardzo dużym problemem dla słabego gospodarczo Iranu, ponieważ nadmiar środków płatniczych wywołał wzrost popytu, a na rynku po prostu zabrakło dóbr materialnych. Doprowadziło to do dwucyfrowej inflacji, wzrostu korupcji i marnotrawstwa licznych dóbr. Szach Reza kontynuował jednak program reform, i to pomimo piętrzących się trudności gospodarczych oraz coraz większego niezadowolenia społecznego.

W marcu 1974 roku szach ogłosił, że "ropa naftowa jest zbyt szlachetnym surowcem, o wiele za cennym, aby go spalać w elektrowniach ... Wyobraźmy sobie wyprodukowanie 23 gigawatów energii elektrycznej przy wykorzystaniu elektrowni jądrowych." Otworzyło to drogę do zaangażowania się amerykańskich i europejskich koncernów w rozwój irańskiej energetyki jądrowej. W 1975 roku kilka zachodnich koncernów (Erlangen, Frankfurt Kraftwerk Union AG, Siemens AG i AEG) podpisało kontrakt na budowę elektrowni atomowej przy mieście Buszehr, nad Zatoką Perską. Elektrownia miała posiadać dwa reaktory wodne o mocy 1196 MW i miała być ukończona do 1981 roku. Wartość kontraktu wynosiła 6 mld dolarów. Iran dysponował wówczas prawie nieograniczonymi zasobami finansowymi i w tym samym roku zaangażował się w rozwój europejskiego konsorcjum wzbogacania uranu Eurodif. Szach pożyczył początkowo 1 mln dolarów, a w 1977 roku kolejne 180 mln dolarów, dzięki czemu wybudowano zakład wzbogacania uranu we Francji. Produkowany wzbogacony uran miał służyć w przyszłości jako paliwo w irańskich elektrowniach atomowych. Jednak nie tylko europejskie koncerny starały się pozyskać irańskie pieniądze. W 1976 roku Stany Zjednoczone zaoferowały Iranowi zakup zbudowanego w Ameryce zakładu do przetwarzania plutonu z paliwa reaktorów jądrowych. Umowa dotyczyła kompletnego cyklu przeróbki paliwa jądrowego. Złożenie takiej propozycji było wówczas możliwe, gdyż w ocenie CIA, ówczesny Iran nie stwarzał żadnego zagrożenia.

Tak duże wydatki na realizację ambitnego planu jądrowego są dziwne, zwłaszcza jeśli uświadomimy sobie, że lata 1975-1976 charakteryzowały się w Iranie wysokim wzrostem bezrobocia, szczególnie wśród milionów młodych ludzi, którzy w poszukiwaniu pracy uciekali ze wsi do miast. Coraz bardziej rosła przepaść pomiędzy uprzywilejowanymi elitami a biedną częścią społeczeństwa. Ci biedni patrzyli na bogactwo wykwalifikowanych zagranicznych pracowników obsługujących instalacje naftowe. Równocześnie Irańczycy byli coraz bardziej oburzeni wielkim bogactwem rodziny szacha, który był głównym beneficjentem dochodów z irańskiej ropy naftowej. W 1976 roku szach otrzymał ponad 1 miliard dolarów, a jego rodzina licząca 63 książąt i księżniczek otrzymała od 5 do 20 miliardów dolarów (dane są niepewne i różnią się w zależności od źródeł). Rzeczą szczególną w tamtym czasie było to, że po raz pierwszy od dłuższego czasu, polityczna opozycja zaczęła się organizować. Najbardziej wpływowym przywódcą religijnym wciąż pozostawał przebywający na wygnaniu Ruhollah Chomeini. W ten sposób były przygotowywane zręby pod wybuch Rewolucji islamskiej.

----- REWOLUCJA ISLAMSKA ----

Służby specjalne bardzo dobrze zdawały sobie sprawę z zagrożenia jakim jest popularność Chomeiniego, dlatego podjęto działania mające na celu jego dyskredytację. W dniu 7 stycznia 1978 roku w rządowej gazecie ukazał się artykuł potępiający Chomeiniego jako "brytyjskiego agenta" i "szalonego indyjskiego poetę" konspirującego, by sprzedać Iran neokolonialistom i komunistom. Zaskoczeniem była reakcja, jaką ten artykuł wywołał wśród wielu Irańczyków. W świętym dla szyitów mieście Kom wybuchły wówczas protesty religijnych studentów. Podczas starć ulicznych zginęło około 70 osób, a ponad 700 zostało rannych. Był to początek Rewolucji islamskiej.

Tradycyjne uroczystości pogrzebowe trwały przez czterdzieści dni od śmierci osoby. Tym razem zostały one przekształcone w nieformalne spotkania, podczas których w meczetach wzywano wiernych muzułmanów do protestów przeciwko dyktaturze szacha. W rezultacie tej kampanii, w dniu 18 lutego w całym kraju wybuchły masowe protesty. W wielu miastach rozwścieczony tłum atakował instytucje państwowe i posterunki policji, ale także banki, kina oraz restauracje będące symbolem kultury Zachodu. Szach Reza został całkowicie zaskoczony gwałtownością i skalą protestów, do tego stopnia, że nie potrafił podjąć żadnych decyzji, co tylko jeszcze bardziej pogarszało jego sytuację. Gdy kryzys osiągnął niebezpieczny poziom, szach zdecydował w końcu, że nie użyje siły przeciwko demonstrantom i rozpocznie rozmowy z nimi, aby wysłuchać ich postulatów. Aby uspokoić nastroje społeczne, zgodził się przy tym rozluźnić cenzurę. Postanowił także, że osoby, które dopuściły się przestępstw podczas protestów, nie będą sądzone przez sądy wojskowe, ale sądy cywilne. Dzięki tym wszystkim ustępstwom udało się do lata wyciszyć niemalże wszystkie protesty, a analiza sporządzona przez CIA nie wskazywała nawet na obecność przedrewolucyjnej sytuacji.

I właśnie w takim momencie doszło do największego ataku terrorystycznego w historii Iranu. W dniu 19 sierpnia 1978 roku czterech podpalaczy zablokowało drzwi wyjściowe z kina w Abadanie i podpaliło budynek. W tragicznym pożarze zginęły 422 osoby, a tłum obwinił całą odpowiedzialnością szacha. Tysiące ludzi wyszło na ulice krzycząc: "Szach jest winien!"

Szach po raz kolejny zgodził się wówczas na szereg ustępstw, zwiększając wolność słowa, legalizując partie polityczne i uwalniając więźniów politycznych, jednak coraz bardziej tracił kontrolę nad sytuacją. Zniesienie cenzury spowodowało, że gazety zaczęły informować społeczeństwo o masowych demonstracjach. W artykułach cytowano wypowiedzi demonstrantów krytycznie wypowiadających się o szachu. Sytuacja coraz bardziej się pogarszała, a liczba protestów coraz bardziej zagrażała stabilności państwa. 8 września zdesperowany szach ogłosił stan wojenny, zakazując wszelkich demonstracji publicznych. Gdy jednak doszło do takiej demonstracji, żołnierze otworzyli ogień, zabijając 64 osoby. Kolejne starcia podniosły liczbę ofiar tego "Czarnego Piątku" do 89 zabitych. Wstrząsnęło to całym krajem, a przerażony sytuacją szach polecił służbom bezpieczeństwa nie interweniować podczas kolejnych demonstracji. Tego nie dało się już zatrzymać.

Przebywający na wygnaniu przywódca duchowy Chomeini wezwał wówczas Irańczyków do odrzucenia wszelkich negocjacji i kompromisu z rządem. W rezultacie, w kolejnych tygodniach przez cały kraj przetoczyła się fala strajków, a pod koniec października ogłoszono strajk generalny. Szach usiłował się jeszcze ratować poprzez podniesienie płac robotnikom i zezwoleniem strajkującym na swobodne nocowanie w budynkach rządowych. Czynił on wszystko co tylko było możliwe, aby załagodzić sytuację i doprowadzić do pojednania, dzięki któremu mógłby utrzymać się dalej u władzy. Równocześnie jednak rozpoczął bardzo niebezpieczną grę. W tajemnicy porozumiał się z rządem Iraku, który zmusił Chomeiniego do opuszczenia terytorium swego państwa. Udał się on wówczas do Francji, gdzie na przedmieściach Paryża kontynuował głoszenie swoich idei. Tak naprawdę, sytuacja szacha stała się przez to jeszcze bardziej trudna, gdyż zachodnie media nagłośniły położenie Chomeiniego, przedstawiając go jako "wschodniego mistyka" walczącego o wyzwolenie swego narodu z tyranii ucisku despoty. W ten sposób zachodnie media stały się narzędziem walki w rękach Chomeiniego.

W dniu 5 listopada 1978 roku wybuchły gwałtowne starcia na ulicach Teheranu, a tłum niszczył i podpalał wszystkie budynki posiadające zachodnie symbole. Splądrowane i podpalone zostały restauracje, kina, banki, domy towarowe i wiele innych budynków. Częściowo spłonęła także Ambasada Wielkiej Brytanii. W kolejnych dniach protesty tylko nasilały się, aż w grudniu liczebność demonstrantów na ulicach zaczęto szacować na 6 do 9 milionów ludzi. Demonstranci głośno żądali odejścia Szacha i powrotu Chomeiniego z wygnania. Armia była całkowicie zdezorientowana, a jej dowództwo pozostawało sparaliżowane zakazem konfrontacji z demonstrantami i oczekiwało na nowe rozkazy. W rezultacie zaczął spadać morale żołnierzy, a coraz częstsze były dezercje. Po jakimś czasie sytuacja doszło do takiego stanu, że dezerterowały całe jednostki wojskowe i policji, pozostawiając prowincjonalne miasteczka w rękach demonstrantów. Kraj stopniowo pogrążał się anarchii i chaosie.

----- POWRÓT CHOMEINIEGO -----

Stany Zjednoczone przez cały czas uważnie obserwowały rozwój sytuacji, i w końcu agencja wywiadowcza CIA wystawiła opinię, że rządy szacha nie mają żadnych szans na utrzymanie się. Zrezygnowano przy tym z bezpośredniej interwencji wojskowej, wybierając opcję zawarcia sojuszu z prozachodnimi irańskimi oficerami wojskowymi oraz umiarkowanym duchowieństwem islamskim, na czele którego stanąłby Chomeini. W tamtym czasie postrzegano go jako rozsądnego, umiarkowanego przywódcę, którego porównywano czasami do Gandhiego. Nawiązano więc kontakt z osobami w otoczeniu Chomeiniego, przekazując informację o poparciu ze strony rządu Stanów Zjednoczonych. Natomiast do Iranu poleciał zastępca szefa paktu wojskowego NATO, gen. Robert Husver. Odbył on szereg spotkań z irańską generalicją, ustalając wszystkie szczegóły dotyczące utworzenia rządu przejściowego do czasu powrotu Chomeiniego do kraju. W dniu 16 stycznia 1979 roku Szach Reza bezpiecznie opuścił kraj, aby nigdy już do niego nie powrócić (zmarł w 1980 r. w Egipcie).

Po wyjeździe szacha w Iranie miliony ludzie wyszły na ulice w spontanicznym wybuchu radości. Generalicja wprowadziła na urząd nowego premiera Shapoura Baktiara (1914-1991). Rozwiązał on tajną policję Savak, uwolnił wszystkich więźniów politycznych i oficjalnie zaprosił Chomeiniego do powrotu do Iranu. W dniu 1 lutego 1979 roku Chomeini powrócił czarterowym samolotem Air France do Teheranu, gdzie kilka milionów Irańczyków przywitało go na ulicach. Chomeini stał się niekwestionowanym przywódcą Rewolucji islamskiej. Co ciekawe, wszystkie zachodnie spodziewanie odnoszące się do niego, okazały się błędne. Chomeini odmówił jakiejkolwiek współpracy z rządem premiera Baktiara i powołał swój własny rewolucyjny rząd z premierem Mehdi Bazarganem (1907-1995) na czele. Powołując się na swój autorytet duchownego, wezwał wszystkich Irańczyków do posłuszeństwa nowemu rządowi, argumentując, że jest to religijny obowiązek irańskich muzułmanów. Wskazał przy tym, że jest rząd sprawujący władzę w imieniu Boga, a więc nieposłuszeństwo wobec tego rządu byłoby aktem buntu względem samego Boga. Odnosząc się do nowego premiera Bazargana powiedział: "Odkąd go wyznaczyłem na premiera, musi być mi posłuszny". Chomeini pokazywał więc swoje nieznane oblicze, które całkowicie zaskakiwało zachodnich analityków.

Tymczasem w Iranie narastało napięcie między obozami dwóch przeciwstawnych sobie rządów. Chomeini wezwał Irańczyków do wyjścia na ulice miast i wystosował oficjalny list do amerykańskiej administracji, żądając by Stany Zjednoczone zaprzestały popierania premiera Baktiara. Amerykanie nawet gdyby chcieli interweniować, nie byli w stanie tego uczynić, gdyż irańska armia znajdowała się już w stanie całkowitego rozkładu, a generalicja była zdezorientowana i sparaliżowana niepewnością. W rezultacie premier Baktiar był coraz bardziej izolowany, a część jego urzędników podała się do dymisji, przechodząc na stronę Chomeiniego. Kumulacja napięcia nastąpiła 9 lutego, gdy wybuchły pierwsze starcia zbrojne. Bardzo szybko rozlały się one po całym kraju, zmuszając 11 lutego premiera Baktiara do ustąpienia z urzędu. Został aresztowany, ale w kwietniu umożliwiono mu opuszczenie kraju. Znalazł azyl polityczny we Francji, gdzie w 1991 roku został zamordowany przez irańskiego agenta.

----- ISLAMSKA REPUBLIKA IRANU -----

W Iranie pozostał wspierany przez Chomeiniego rząd premiera Mehdi Bazargana. Był on postrzegany jako demokratyczny i liberalny przywódca rewolucji. Okazało się jednak, że bardzo szybko wszedł on w konflikt z radykalnym duchowieństwem islamskim, w tym z samym Chomeinim. Premier postulował za przyjęciem nazwy państwa Islamska Republika Demokratyczna, jednak pod naciskiem duchowieństwa przyjęto nazwę Islamska Republika Iranu. Kolejny spór dotyczył kwestii projektu konstytucji. Chomeini stwierdził, że konstytucja państwa musi się w 100% opierać na religijnym prawie szariatu, czemu sprzeciwił się premier. Bazargan wierzył, że istnieje możliwość znalezienia połączenia religii z polityką, jednak sprzeciwiał się politycznemu islamowi. Gdy spór ten coraz bardziej nasilał się, Chomeini zaczął ograniczać możliwość sprawowania rzeczywistej władzy przez premiera. Zdesperowany Bazargan złożył w marcu 1979 roku dymisję, jednak Chomeini nie zgodził się na nią. W kwietniu premier uniknął próby zamachu i jego sytuacja stawała się niemal całkowicie beznadziejna. Tymczasem stronnictwo Chomeiniego coraz bardziej radykalizowało się. Dochodziło do coraz częstszych ataków na przeciwników politycznych, zamykano opozycyjne gazety, a nawet zawieszono działalność kilku partii politycznych. W ten sposób zmuszono do milczenia większość kluczowych oponentów. W listopadzie 1979 roku cały rząd Bazargana podał się do dymisji. Niemal natychmiast po tym przyjęto nową konstytucję.

Konstytucja ustanowiła Chomeiniego jako Najwyższego Przywódcę Islamskiej Republiki Iranu. Otrzymał on honorowy tytuł ajatollaha, który był nadawany w szyickim islamie wysokiej rangi duchownym i znawcom prawa religijnego. W ten sposób ajatollah Chomeini został duchowym przywódcą Iranu. Konstytucja wprowadziła ustrój polityczny republiki islamskiej, który łączył elementy nowoczesnej demokracji z religijną dyktaturą. Oznaczało to, że przeprowadzane są wybory powszechne, w których wybierany jest prezydent, parlament (290 członków) oraz Zgromadzenie Ekspertów (86 duchownych wybieranych na 8-letnią kadencję). Nadrzędną rolę w państwie sprawowała jednak dwunastoosobowa Rada Strażników Rewolucji, która zgodnie z konstytucją musiała składać się z sześciu prawników religijnych i sześciu prawników świeckich. Spośród nich wybierany był przełożony krajowej władzy sądowniczej. Zadaniem Rady Strażników było interpretowanie konstytucji, sprawowanie nadzoru nad wyborami, zatwierdzanie kandydatów na członków parlamentu i prezydenta. W ten sposób został utworzony system prawny, w którym na listach wyborczych na prezydenta, do parlamentu i Zgromadzenia Ekspertów mogli znaleźć się tylko kandydaci zatwierdzeni przez Radę Strażników Rewolucji. Tak więc władza religijna sprawowała całkowitą kontrolę nad władzą polityczną Iranu. Ważnym uprawnieniem Rady Strażników była możliwość zawetowania dowolnej ustawy przyjętej przez parlament, jeśli okazała się ona niezgodna z zasadami prawa islamu. Parlament wybierał rząd z premierem, który podlegał prezydentowi. W ten sposób w Iranie zaczęły obowiązywać surowe prawa szariatu.

----- HEGEMONIA CHOMEINIEGO -----

W dniu 5 lutego 1980 roku pierwszym prezydentem Iranu został Abolhassan Banisadr (ur. w 1933 r.). Bycie prezydentem wskazywało na sprawowanie władzy w państwie, jednak w rzeczywistości całym krajem rządził Chomeini, który miał "przytłaczającą ideologiczną, polityczną i organizacyjną hegemonię". Jego frakcja systematycznie eliminowała przeciwników politycznych, wprowadzając w życie wizję Islamskiej Republiki Iranu.

W latach 1980-1983 przeprowadzono wielką kampanię oczyszczania uczelni wyższych z wpływów zachodnich i nieislamskich. Kampania ta przeszła do historii pod nazwą Rewolucji kulturalnej. Wszystko rozpoczęło się w kwietniu 1980 roku od przemówienia Chomeiniego po tradycyjnych piątkowych modlitwach. Chomeini w niezwykle ostrych słowach zaatakował uniwersytety, oskarżając studentów o uleganie wpływom Wschodu i Zachodu. Wskazał przy tym, że jedyną właściwą drogą postępowania jest ścieżka wytyczona przez proroka Mahometa. Oznaczało to, że jedyną normą nauczania na wyższych uczelniach jest Islam.

Przemówienie Chomeiniego posłużyło jako sygnał dla jego zwolenników do ataku na studentów uniwersytetów w Teheranie, Mashadanie i Isfahanie. Brutalne ataki zostały przeprowadzone przez bojówki Hezbollahu (pol. Partia Boga), których członkowie nie nosili żadnych mundurów, ale poprzez swoje zachowanie byli natychmiast rozpoznawani przez Irańczyków. Preferowali oni tradycyjne proste ubrania oraz czarno-białe nakrycia głowy w stylu palestyńskim (kefija), i w większości nosili tradycyjne brody. Milicje Hezbollahu były niezależne od normalnej policji państwowej, i zazwyczaj skupiały się wokół lokalnego meczetu w danym mieście, dzielnicy miasta lub wiosce. Przez długi czas pozostawali oni w stanie uśpienia, aby w decydujących momentach odegrać kluczową rolę, atakując wszystkich przeciwników Chomeiniego - nazywanych kontrrewolucjonistami. W wyniku działań tych milicji, w ciągu tylko pięciu lat stracono ponad 5 tys. osób. I właśnie po przemówieniu Chomeiniego w kwietniu 1980 roku, milicje Hezbollahu w brutalny sposób wdarły się na teren uniwersytetów. W starciach zginęło ponad 20 osób, a kilkaset zostało rannych. Wszystkie wyższe uczelnie w Iranie zostały wówczas zamknięte na trzy lata, a gdy je ponownie otworzono, specjalne komisje przesłuchiwały wszystkich kandydatów na studentów. Sprawdzano poprawność ich poglądów religijnych i politycznych, oddzielając wszystkich tych, którzy według nich nie nadawali się do dalszej edukacji. Każdy student musiał zadeklarować swoją lojalność wobec Islamskiej Republiki Iranu. Ci, którzy nie chcieli się podporządkować, byli wykluczani ze wszystkich dziedzin nauki - zezwalano im jedynie zajmować się rachunkami i językami obcymi. Przez pięć kolejnych lat prowadzono czystki, wyłapując wszystkich prawdziwych i domniemanych wrogów Rewolucji islamskiej.

Rewolucja kulturalna objęła swoim zasięgiem wszystkie sfery życia Irańczyków. Całkowitej kontroli zostały poddane prasa, radio i telewizja, w których mogły ukazywać się jedynie oficjalne programy religijne. Cenzura objęła wszystkie dziedziny życia, ograniczając wolność osobistą i przyczyniając się do emigracji wielu Irańczyków.

W międzyczasie Chomeini zaczął stabilizować całe życie polityczne Iranu. W sierpniu 1980 roku nowym premierem został Mohammad Ali Radżai (1933-1981). Jego program polityczny opierał się na prawie konstytucyjnym z przywilejami islamu - nalegał, aby ci, którzy będą sprawować rządy oraz kontrolę nad państwem, byli muzułmanami. Podkreślał także, że islamski rząd Iranu musi ściśle współpracować ze wszystkimi instytucjami religijnymi w państwie, takimi jak na przykład sądy islamskie. Jego specyficzny punkt rozumienia prawa najlepiej wyraża zrozumienie prawa wolności jednostki - przyznawał taką wolność osobistą jednostce, pod warunkiem, że te wolności nie zaprzeczają prawu szariatu.

Wielkie zmiany ustrojowe jakie dokonały się w Iranie, odbiły się na programie jądrowym, który został wstrzymany. Po wybuchu Rewolucji islamskiej, zachodnie koncerny wycofały się z placu budowy irańskiej elektrowni jądrowej w Buszehr. Jeden reaktor był ukończony w 50%, a drugi w 85%. Wycofanie się z budowy nastąpiło pod naciskiem Stanów Zjednoczonych, które odcięły także dostawy wzbogaconego paliwa uranowego do Centrum Badań Jądrowych w Teheranie. Wymusiło to zamknięcie tamtejszego reaktora na kilka lat. Francuski koncern Eurodif także zerwał umowę z Iranem.

- Opracowanie na podstawie Wikipedia.